Verschil opleidingstype
In groep 8 zijn de verschillen in taal- en leesvaardigheid tussen leerlingen enorm. De meest vaardige lezers stromen door naar de middelbare school met een vwo-advies op zak. De minst vaardige lezers gaan naar het praktijkonderwijs en de basisberoepsgerichte stroming van het vmbo. Dat kinderen met een ander advies voor het voortgezet onderwijs minder sterk presteren, betreft lezen (met de vaardigheden begrijpend lezen, opzoeken en samenvatten) en taalverzorging (met de vaardigheden spelling, interpunctie en grammatica) (College voor Toetsen en Examens, 2019). Hiernaast gaat het verband ook op voor de schrijfvaardigheid (Inspectie van het Onderwijs, 2021).
Gedurende het voortgezet onderwijs blijven de verschillen in leesvaardigheid bestaan. De kloof binnen het vmbo is het grootst: vijftienjarige leerlingen op vmbo gemengde en theoretische leerweg halen gemiddeld tachtig punten meer in PISA dan hun leeftijdsgenoten op vmbo basisberoeps. Alle vmbo-niveaus zitten onder het gemiddelde voor Nederlandse leerlingen. Havisten en vwo’ers scoren bovengemiddeld. De leesprestaties op alle opleidingstypen gaan tussen 2015 en 2018 achteruit, behalve in het praktijkonderwijs. Het is onbekend of deze dalingen significant en dus ‘betekenisvol’ zijn (Gubbels et al., 2019).
Zwakke lezers
Het risico op laaggeletterdheid komt vrijwel uitsluitend voor op de lagere opleidingstypen. Aanvullende analyses van het PISA-onderzoek laten zien dat ten minste tweederde van de vijftienjarigen in het praktijkonderwijs en de basisberoepsgerichte stroming van het vmbo scoort op het laagste niveau van leesvaardigheid. Op vmbo kaderberoeps gaat het om bijna de helft, op vmbo gemengde en theoretische leerweg om bijna een kwart. Tussen 2015 en 2018 is het aantal zwakke lezers op het vmbo significant en dus ‘betekenisvol’ toegenomen. Hetzelfde gaat op voor de havo en het vwo. Terwijl deze schoolniveaus voorheen vrijwel geen zwakke lezers kenden, zijn dit er in 2018 respectievelijk 5% en 1% (Gubbels et al., 2019, ongepubliceerde analyse).
Zwakke lezers beperken zich over het algemeen tot het opzoeken van noodzakelijke informatie en het lezen van verplichte teksten op school. Ze lezen nauwelijks fictie-boeken (Kordes et al., 2012).
Opleidingstype vertoont sterkste verband
Het opleidingstype hangt sterker samen met de leesvaardigheid dan andere persoonskenmerken. Het verband met het opleidingstype is het sterkst, gevolgd door achtereenvolgens de economische, sociale en culturele status van het gezin, de migratieachtergrond, de thuistaal, en sekse (Dood et al., 2021).
