BRUGGEN SLAAN TUSSEN KINDEREN − Het besef dat goed leren lezen en boeken en verhalen de basis vormen voor een betere toekomst en meer wederzijds begrip, groeit wereldwijd. Binnen Europa, maar ook daarbuiten slaan leesbevorderende organisaties, schrijvers, illustratoren, literatuurwetenschappers, uitgevers, bibliothecarissen en leraren daarom steeds vaker de handen ineen.
Liz Page, sinds 1997 verbonden aan de International Board on Books for Young People (IBBY) en tegenwoordig executive director van IBBY, weet als geen ander te verwoorden waarom leesbevordering niet alleen op nationaal, maar ook op internationaal niveau essentieel is. ‘In deze tijden van onrust,’ licht ze toe, ‘is het belangrijker dan ooit dat kinderen elkaar leren kennen. Dat kan als we ze goede en mooie verhalen bieden, in woord en beeld.
Jella Lepman, de Duits-Joodse journaliste die in 1953 IBBY oprichtte, zei het al toen ze na de oorlog zag hoe moeilijk Duitse kinderen het hadden: “Ze hebben niet alleen voedsel, medicijnen en een dak boven hun hoofd nodig, maar ook boeken van over de hele wereld. Kinderen moeten weten wat alle goede lezers weten: dat ze niet alleen zijn, dat er anderen zijn op de wereld, andere kinderen met hun eigen ervaringen, gevoelens en benodigdheden.” Vaak wordt verwezen naar het beeld van windows and mirrors –de ander en jezelf zien; IBBY is opgericht om middels boeken begrip tussen kinderen waar ook ter wereld te bevorderen.’
Internationale leesbevorderingsprijs
Een vergelijkbare maatschappelijke betrokkenheid ligt ten grondslag aan de iRead Foundation uit China, die in 2010 in Shenzen is opgericht om de leeskloof tussen Chinese plattelandskinderen en stadskinderen te dichten en sociale rechtvaardigheid te bevorderen. Het is dan ook niet heel verrassend dat IBBY en de iRead Foundation, sinds ze elkaar in 2018 op de Kinderboekenbeurs in Bologna hebben ontmoet, een gezamenlijk project zijn gestart in de vorm van het organiseren van de tweejaarlijkse Ibby-iRead Outstanding Reading Promotor Award om gemotiveerde leesbevorderaars aan te moedigen hun toewijding wereldwijd te verspreiden.
Verrassend en vermeldenswaardig is het feit dat de eerste editie van deze grote, tweedelige internationale leesbevorderingsprijs is gewonnen door illustrator Marit Törnqvist (1964), naast de Chinese wetenschapper, onderwijsvernieuwer en nationale leesambassadeur Zhu Yongxin (1958). De jury van de nieuwe prijs roemt Törnqvists leesprogramma’s waarmee ze kinderen uit verschillende landen en culturen begrip voor elkaar bijbrengt, alsook haar reislust waardoor kinderen voor wie lezen niet vanzelfsprekend is, toch boeken en verhalen tot hun beschikking krijgen.
Boeken kunnen levens redden
De in Zweden geboren prentenboekenmaker voelt zich vanzelfsprekend vereerd en is enorm blij met het grote geldbedrag – ruim vijfentwintigduizend euro voor haarzelf en nog eens zo’n twintigduizend voor een leesbevorderingsproject naar keuze –, maar, voegt ze daaraan toe, ‘toen ik hoorde dat ik de prijs had gewonnen, dacht ik wel, hoe ga ik dit aan mensen vertellen? De meesten kennen IBBY niet eens. Volgens mij komt dat omdat de focus in de media vooral op de toenemende ontlezing van de jeugd ligt, waardoor het boek een steeds stoffiger imago krijgt. Ik vind dit erg jammer; er zijn zoveel inspirerende leesbevorderende initiatieven met positieve resultaten.
Ik zou willen pleiten voor meer aandacht voor de functie die een boek kan hebben voor kinderen in moeilijke omstandigheden. Ik herinner mij dat toen ik in 2017 samen met Querido, Vluchtelingenwerk en het Letterenfonds Een boek voor jou initieerde – een gratis bloemlezing in het Arabisch voor alle Arabisch sprekende kinderen in Nederland –, het heel moeilijk was om daar publiciteit voor te krijgen. Dat was gewoon absurd. Niet omdat het om mij gaat, maar omdat het fenomeen dat je vluchtelingenkinderen laat zien welke verhalen hier worden verteld, en je ze de mogelijkheid geeft te ontspannen, ertoe doen.
Ik heb kinderen ontmoet in echt nare situaties. In Iran, waar ik regelmatig kom vanuit mijn betrokkenheid bij het leesbevorderingsproject Read with Me – overigens ook de organisatie waar ik mijn prijzengeld aan schenk – ontmoette ik eens een jongetje uit een aardbevingsgebied dat alles kwijt was. Hij had zijn toevlucht gezocht tot een containerbibliotheekje. Daar zat hij hele dagen te lezen. Hij zei tegen mij: “Als ik geen boeken had gehad, dan kon ik niet meer doorleven; door de boeken kan ik overal zijn.”’
Bruggen slaan
Törnqvist, bekend van onder meer haar illustraties bij de dichtbundel Jij bent de liefste (2000) van Hans en Monique Hagen en Klein verhaal over liefde (1996), ziet zichzelf eigenlijk helemaal niet als leesbevorderaar: ‘Ik ben in eerste instantie een schrijver en illustrator. Mijn werkveld is, sinds ik in 2004 een internationaal kinderboekenfestival in Teheran bezocht, toevallig uitgegroeid over de hele wereld. Maar eigenlijk doe ik wat veel schrijvers tijdens hun schoolbezoeken doen: ik denk na over wat boeken kunnen betekenen.
De kern van een verhaal, daar begint het allemaal mee. In een klas in Zweden heb ik bijvoorbeeld een keer een project gedaan waarbij ik kinderen – en daar zaten ook Afghaanse vluchtelingenkinderen bij – hun herinneringen liet opschrijven, geïnspireerd op hoe Astrid Lindgren haar kindertijd in haar boeken gebruikte. Zo kunnen ze hun eigen verhalen naar buiten brengen en leren ze elkaars werelden kennen. Bovendien leren ze de boeken, in dit geval die van Astrid Lindgren, ook een stap dieper lezen. Dat heen-en-weerproces – boek lezen, zelf schrijven en tekenen, boek lezen – is altijd mijn uitgangspunt. Op deze manier kan je verhalen overdragen en daar gaat het mij om: verhalen verrijken je, ze brengen kennis bij en ontwikkelen je empathisch vermogen. We leven in een enorm gepolariseerde wereld: met boeken kan je bruggen slaan tussen kinderen uit heel verschillende groepen, en dat is wat ik wil.’
Stichting Lezen gaat internationaal
Törnqvists idealistische ondernemingslust is illustratief voor hoe mensen door individuele acties de wereld een klein beetje beter maken met behulp van boeken. Maar professionele boekenpromotieclubs en leesbevorderende organisaties zitten ook niet stil en kijken steeds vaker over de grenzen. Zo is Stichting Lezen lid van EURead, een netwerk waarbij momenteel achtentwintig uiteenlopende organisaties vanuit de hele Europese boekenwereld zijn aangesloten. Het doel: samenwerking op strategisch niveau om de leescultuur in Europa te versterken.
‘Het netwerk is in 2000 opgericht door Stichting Lezen, het Duitse Stiftung Lesen, Stichting Lezen Vlaanderen [tegenwoordig Iedereen Leest, red.] en BookTrust in Engeland,’ vertelt Daan Beeke, die vanuit Stichting Lezen campagnemanager bij EURead is. ‘Maar sinds EURead enkele jaren als officiële stichting staat geregistreerd, met Stiftung Lesen als voorzitter, is de slagkracht vergroot. Ieder jaar komen we een keer bij elkaar in Brussel. Dan wisselen we informatie uit en delen good practices. Een voorbeeld van een succesvol project dat binnen Europa door steeds meer landen wordt opgepikt, is het oorspronkelijk in Engeland geïnitieerde Bookstart.
Het idee van het gratis weggeven van boeken aan jonge kinderen met behulp van lokale overheden, het bibliotheekwezen en de kinderopvang, is eerst naar Nederland gehaald onder de noemer Boekstart, vervolgens in Duitsland doorgevoerd als Lesestart, en is daarna zo’n eigen leven gaan leiden dat EURead besloot een global network op te starten voor early years bookgifting-projecten. De landen die daaraan mee willen doen, worden door EURead met raad en daad bijgestaan om het programma te implementeren.’
Eerste pan-Europese leesbevorderingscampagne
Bijzonder is ook de campagne Europe Reads, die Beeke vanuit EURead samen met Iedereen Leest uit Vlaanderen en de Scottish Book Trust in 2018 heeft opgezet: ‘Het is de eerste pan-Europese bewustwordingscampagne, met als doel Europese landen en overheden bewust te maken van het belang van leesbevordering.
Daartoe reist er een petitie in de vorm van een soort vriendenboek door Europa rond, met daarin aansprekende voorbeelden van projecten en tekeningen van bekende illustratoren, dat wordt aangeboden aan liefst een zo’n machtig mogelijke politicus om mede te ondertekenen, waarmee hij of zij zegt: “Ja, we gaan de leescultuur in ons land versterken.”
In Slovenië ondertekende de minister van Cultuur het boek in het bijzijn van een groot landelijk dagblad, de televisie en andere media. En in Baskenland waren bijvoorbeeld veel hoogwaardigheidsbekleders aanwezig, waarna nieuwe leesprogramma’s zijn geïnitieerd. De petitie kan als hefboom werken in landen waar leesbevordering niet vanzelfsprekend is, of waar beleidsmakers en bestuurders niet goed op de hoogte zijn van de leesinfrastructuur in hun eigen land.’
Actievoeren in Brussel
Maar daar eindigt de missie van Europe Reads niet mee. De bedoeling is dat als de coronapandemie voorbij is, het boek wordt aangeboden aan Katarina Barley, vicevoorzitter van het Europees Parlement. Beeke: ‘Zo willen we het parlement duidelijk maken dat leesbevordering een veel te groot thema is om je als Europa niet mee te bemoeien. Europa investeert veel in cultuur en educatie, maar het thema leesbevordering is niet letterlijk aanwezig. Daar moet structureel meer aandacht voor komen.
Als je gezamenlijk vanuit Europa laaggeletterdheid kunt tegengaan door lezen te bevorderen, is dat effectiever dan dat ieder land op zijn eigen nationale niveau het wiel opnieuw uitvindt. Ons ultieme doel is daarom om een permanent kantoor van EURead in Brussel op te zetten voor lobby, om meer geld vrij te krijgen voor Europese leesbevordering.’
Poezie tegen polarisering
Ook Törnqvist zet haar strijd voor boeken en verhalen voor alle kinderen in de wereld voort. Ze heeft recent een aanvraag ingediend voor een nieuw project, onder de naam ‘De grote ontmoeting’: ‘Het idee is dat ik kinderen uit sociaal zwakkere en sociaal sterkere wijken uit steden als Antwerpen en Amsterdam – in die plaatsen start ik in ieder geval twee pilots – met elkaar wil laten samenwerken aan een geïllustreerde poëziebundel.
De bedoeling is dat ze zelf gedichten maken, gebaseerd op herinneringen die ze niet willen vergeten. Omdat het om persoonlijke verhalen gaat, zullen de kinderen zich moeten inleven in elkaars werelden. Vandaar ook de naam, “De grote ontmoeting – poëzie tegen polarisering”: ik blijf proberen om bruggen te slaan tussen kinderen die elkaar normaal gesproken niet ontmoeten.’
Read with Me is een uitgebreid leesbevorderingsproject in Iran. Hoofddoel is het toegankelijk maken van kwaliteitsboeken voor straatkinderen en jongvolwassenen in achterstandsgemeenschappen en achtergestelde plattelandsgebieden in Iran. Het project, dat wordt gefinancierd door giften en gerund door vrijwilligers, werkt met gebruiksvriendelijke (voor)leesprogramma’s die gemakkelijk kunnen worden aangepast en geïmplementeerd door lokale organisaties of individuen.
Denk aan workshops voor leerkrachten, bibliothecarissen en vrijwilligers, het opzetten van kleine bibliotheken en het ondersteunen met boeken van beginnende (kleuter)schooltjes. Read with Me volgt de voortgang van de programma’s en de ontwikkeling van de betrokkenen en kinderen gedurende een jaar. Illustrator Marit Törnqvist steunt Read with Me sinds 2004.
Behalve dat ze haar auteursrechten van diverse boeken heeft vrijgegeven, organiseerde ze workshops voor kinderen in de regio’s bij Teheran, Esfahan en de aardbevingsgebieden rondom Kermanshah. Ook werkte ze als art director samen met een groep jonge Iraanse illustratoren aan kwaliteitsboeken voor Iraanse kinderen.
Dit artikel stond eerder in Lezen 4, 2020